بەغداد بۆرییە نەوتییەکەی خۆی نۆژەندەکاتەوە و واز لەوەی هەرێم دەهێنێت

حکومەتی عێراق پرۆسەی نۆژەنکردنەوەی بۆرییە نەوتییە کۆنەکەی خۆی بۆ تورکیا دەستپێکردووە و واز لە بۆری نەوتیی هەرێم-تورکیا دەهێنێت، نزیکەی 80%ـی کارەکانیشی تەواو بووە.

سەرچاوەیەک لە کۆمپانیای نەوتی باکوور لە کەرکوک بە زوومی راگەیاند، وەزارەتی نەوتی عێراق کارەکانی نۆژەنکردنەوە و سەرلەنوێ بونیادنانەوەی بۆری گواستنەوەی نەوتی عێراق – تورکیای خێراتر کردووە کە نەوتی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک لە پارێزگای موسڵەوە بۆ تورکیا دەگوازێتەوە.

سەرچاوەکە زانیاریی زیاتری بۆ زووم ئاشکراکرد و گوتی، کارەکانی نۆژەنکردنەوە بەڕێژەى %80 تەواوبووە، لە ماوەی دوو بۆ سێ مانگی داهاتوودا بەتەواوی ئامادە دەبێت بۆ گواستنەوەی نەوت بۆ وڵاتی تورکیا، بە کۆتاییهاتنیشی، توانای گواستنەوەی لە یەک ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە نزیک زیاتر دەبێت.

گوتیشی، ئەوەش هۆکارە کە دوای نزیکەی ساڵێک لە راوەستانی، بەغداد رازی نابێت بە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لەڕێگەی بۆری هەرێم-تورکیا و دەیەوێت لە رێگەی بۆرییەکەی خۆیەوە هەناردەی نەوتی دەسپێبکاتەوە.

لە ماوەی رابردوودا، حکومەتی هەرێم و تورکیا چەندین جار جەختیان کردووەتەوە کە ئامادەن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت، بەغدادیش دەڵێت هێشتا نەگەیشتوون بە ڕێککەوتن لەسەری و دانووستانەکانی بەردەوامە.

رۆژی چوارشەممەی رابردوو، پێشەوا هەورامانی، گوتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، دەستپێنەکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم “تەواو سیاسییە و هیچ پەیوەندییەکی بە لایەنی تەکنیکییەوە نییە.”

هێڵى بۆرى نەوتى کەرکوک – جەیهان لەنێو خاکى عێراقدا لە دوو بۆرى 42 ئینج و 46 ئینج پێکدێت، یەکەمیان لە ساڵى 1976 و ئەوەى دیکەیان لە ساڵى 1986 دروستکراوە.

27ى ئابى 1973 بەگوێرەى رێککەوتنى عێراق و تورکیا، دەست بە دروستکردنى بۆرى یەکەم کرا و پاش سێ ساڵ کارەکانى تەواوبوو، 25ی ئایاری 1977 بۆ یەکەمجار نەوتی کەرکوک لە رێگەی ئەو هێڵەوە رەوانەی بازارەکانی جیهان کرا.

هێڵى کەرکوک – جەیهان، لە باکورى شارى کەرکوکەوە دەڕوات و دەچێتە نێو پارێزگاى نەینەواوە، لەوێوە لە باشوورى شارى موسڵەوە بەرەو باکور هەڵدەگەڕێتەوە تا دەگاتە پێشخابوور، دواتر لەسەر سنوورى تورکیا نەوتەکە دەچێتە نێو وێستگەیەکەوە بە ناوى “ئێم ئێس” کە یەکەیەکی پێوانەکردنەی نەوتەکەیە، پاشان هێڵى بۆرییەکە بەنێو خاکى تورکیا و باکورى کوردستاندا درێژ دەبێتەوە تا دەگاتە شارۆچکەى “یومورتالیک” لە ناحیەی جەیهان لە پارێزگای ئەدەنە لەسەر دەریای ناوەڕاست، بە گشتی درێژى بۆرییەکە 970 کیلۆمەتر دەبێت کە 350 کیلۆمەتری دەکەوێتە نێو خاکی عێراقەوە.

لە ساڵی 1986دا، بەهۆی دەرهێنانی زیاتری نەوت لە عێراق، بڕیاردرا، هاوتەریب لەگەڵ بۆری یەکەم، بۆریەکی دیکەش دابنرێت. بۆیەش لەو ساڵەدا دەست بە جێبەجێکردنی پرۆژەکە کرا و لە ماوەیەکی کورتدا تەواوکرا.

ناردنی نەوت لە رێگەی ئەو هێڵەوە، تاوەکو ساڵی 1990 بەردەوام بوو، بەڵام دوای داگیرکردنی کوەیت لەلایەن رژێمی ئەو کاتەی عێراقەوە بە سەرۆکایەتی سەدام حسێن، بەهۆی گەمارۆی نەتەوەیەکگرتووەکان لەسەر عێراق، سەرەتا ناردنی نەوت لە رێگەی بۆری یەکەمەوە راگیرا و دواتریش ناردنی نەوت لە رێگەی بۆری دووەمەوە بۆ نیوە کەمکرایەوە. دواتر هەر بە بڕیاری نەتەوە یەکگرتووەکان، بە تەواوی هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە رێگەی بۆری نەوتی کەرکوک – جەیهان راگیرا.

لە ساڵی 1995دا، لە چوارچێوەی پرۆگرامی نەوت بەرامبەر خۆراک، بڕیاردرا بۆریەکە بکەوێتەوە کار و لە ساڵی 1996دا، جارێکی دیکە رەوانەکردنی نەوتی عێراق لە رێگەی بۆریەکەوە دەستیپێکردەوە.

دۆخە بەوشێوەیە لە دواى روخاندنى رژێمى بەعسیش لە ساڵى 2003 تاوەکو ساڵی 2010 بەردەوام بوو، بەڵام لە 19ی ئەیلولی هەمان ساڵدا بە رێککەوتنێکی نێوان عێراق و تورکیا، رێککەوتنە کۆنەکە نوێکرایەوە و رەوانەکردنی نەوتی عێراق لە ئاستێکی بەرزدا دەستی پێکرد.

بەڵام سەرەتاى ساڵى 2014 ساڵى نەهامەتى بوو بۆ هێڵى کەرکوک – جەیهان، چەکدارانى داعش دەرکەوتن و دەستیان بەسەر بەشێکى زۆرى پارێزگاى نەینەوادا گرت کە هێڵى بۆرییەکەى پێدا تێپەڕدەبوو، چەکدارەکانى داعش لە چەندین شوێنەوە بۆرییەکەیان تەقاندەوە، تاوەکو حکومەتى عێراق ناچاربوو لە 2ى ئازارى 2014 بە تەواوى هەناردەکردنى نەوت لە رێگەى بۆرى کەرکوک – جەیهانەوە رابگرێت و تائێستاش ئەو هێڵکە نەکەتووەتەوە کار.

چۆن بۆرى نەوتى هەرێم بە هێڵى کەرکوک- جەیهانەوە بەسترایەوە؟

ساڵى 2014 کارەکانى دروستکردنى هێڵى بۆرى هەرێمى کوردستان تەواوبوو کە بەگشتى درێژییەکەى 896 کیلۆمەترە، 221 کیلۆمەترى لەنێو خاکى هەرێمدایە و 675 کیلۆمەترى لەنێو خاکى تورکیا و باکورى کوردستاندایە.

بۆرى نەوتى هەرێم لە کێڵگەى نەوتى خورمەڵەوە لە باشوری رۆژئاواى هەولێرەوە درێژدەبێتەوە و بەنێو پارێزگاى دهۆکدا دەگاتە قەزاى زاخۆ و دواتر پێشخابوور، لەگەڵ داخڵبوونى بە خاکى تورکیا، نەوتەکە دەچێتە وێستگەى “ئێم ئێس” واتە هەمان ئەو وێستگەیەى کە نەوتى کەرکوکیشى تێدەچێت، لەوێوە نەوتى هەرێم بە بۆرى نەوتى عێراق کە بەگوێرەى رێککەوتنى ساڵى 1973 دروستکراوە، دەگەیەنرێتە بەندەرى جەیهان.

حکومەتى هەرێم نەوتى کەرکوک بە بۆرى نەوتى هەرێمەوە گرێ دەدات

ناوەڕاستى ساڵى 2014 چەکدارانى داعش پاش کۆنتڕۆڵکردنى پارێزگاى نەینەوا، بەرەو پارێزگاکانى دیکەى عێراق و کەرکوک پێشڕەوییان کرد، سوپاى عێراق لە بەردەم هێرشەکاندا خۆى بۆ نەگیراو هێزى پێشمەرگەى کوردستان شوێنەکانى سوپاى عێراقیان لە کەرکوک و بەشێکى موسڵ و دیالە پڕکردەوە.

لەوەبەدوا وەزارەتى سامانە سروشتییەکانى حکومەتى هەرێم ئەرکى بەڕێوەبردن و سەرپەرشتیکردنى کێڵگە نەوتییەکانى کەرکوکیشى گرتەئەستۆ، پاش نزیکەى ساڵێک لە راگرتنى هەناردەى نەوتى کەرکوک، جارێکى دیکە هەناردەکردنى نەوت لە کێڵگەکانى پارێزگاکەوە دەستیپێکردەوە، بەڵام ئەمجارە لە رێگەى بۆرى هەرێمى کوردستانەوە.

لە سەرەتاى ساڵى 2015 پاش زنجیرەیەک گفتوگۆ و دانوستان لەنێوان هەرێم و بەغداد، هەردوولا رێککەوتن لەسەر دەستپێکردنەوەى هەناردەى نەوتى کەرکوک، بەگوێرەى رێککەوتنەکە رۆژانە 300 هەزار بەرمیل نەوتى کەرکوک دەگەیەنرایە خورمەڵە و لەوێوە بە بۆرى نەوتى هەرێم رەوانەى بەندەرى جەیهان دەکرا، ئەم پرۆسەیە تا 16ى ئۆکۆتبەرى 2017 بەردەوام بوو.

لە پاش رووداوەکانى 16ى ئۆکتۆبەر بۆ ماوەیەک هەناردەى نەوتى کەرکوک لە رێگەى بۆرى هەرێمەوە وەستا، بەڵام پاش ماوەیەک سەرلەنوێ دەستیپێکردەوە، بەڵام ئەمجارە بە رێژەیەکى کەمتر لەوەى پێشوو کە زۆرترین رێژەى دەگەیشتە نزیکەى 100 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا.

بڕیارى دادگاکەى پاریس، هەناردەى نەوتى هەرێم و کەرکوکیش رادەگرێت

پاشئەوەى دادگاى ناوبژیوانى نێودەوڵەتى لە پاریس لە 23ی ئازاری 2023 دا بڕیاری دا بە نایاسایبوونى هەناردەکردنى نەوتى هەرێم بەبێ رەزامەندى بەغداد، لەو کاتەوە هەناردەکردنى نەوتى هەرێمى کوردستان و کەرکوک وەستاوە کە بەگشتى دەگاتە نزیکەى 475 هەزار بەرمیل نەوتى رۆژانە کە 400 هەزار بەرمیل نەوتى هەرێم هى خۆى بوو، 73 بۆ 75 هەزار بەرمیلیشى هى کەرکوک بوو.