زووم..
دکتۆر ئەحمەد فاتح محەمەد
“نەخشەی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست” زاراوەیەکە کە لە ساڵی 2006 لەلایەن کۆندۆلیزا ڕایس وەزیری دەرەوەی پێشووتری ئەمریکاوە داڕێژراوە، ئاماژەیە بۆ دیدگای ئەمریکا و ئیسرائیل بۆ دووبارە داڕشتنەوەی هاوسەنگی سیاسی و جوگرافیای ناوچەکە. لە چوارچێوەی جەنگی ئیسڕائیل- ئێران کە 13ی حوزەیران هەڵگیرساوە، ئامانجەکانی ئەم نەخشەیە لەم جەنگەدا ڕەنگدەداتەوە:
لاوازکردنی ئێران: ئیسرائیل و ئەمریکا هەوڵدەدەن هەژمونی ناوچەیی ئێران کەم بکەنەوە، لەدوای 7ی ئۆکتۆبەری 2003 ئەم هەنگاوە زیاتر چووە پێشەوە.
بەهێزکردنی هاوپەیمانی عەرەبی – ئیسرائیل: بە فراوانکردنی ڕێککەوتننامەی ماڵی ئیبراهیمی (2020)، ئیسرائیل ئامانجی بەهێزکردنی هاوپەیمانێتییە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبیدا وەک سعودیە و ئیمارات.
کەمکردنەوەی گروپە چەکدارەکان: ئامانجی پڕۆژەکە کەمکردنەوەی کاریگەری گروپەکانی وەک حزبوڵڵا و حەماس کە دەکرێت گۆڕانکاری لە دۆخی سیاسی لوبنان و سوریا و غەززە بکات، بێگومان وەک دەزانین لەدوای کوشتنی فەرماندەکانی حیزب الله و کەوتنی ئەسەد ئەم هەنگاوەش زیاتر چووە قۆناغی بەرەوپێشەوەچونی ئامانجەکان.
لە ساڵی 2023 بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل نەخشەیەکی پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد کە تێیدا ئیسرائیل و دەوڵەتانی عەرەبی وەک بەشێک لە هاوپەیمانییەکی ناوچەیی پیشان دەدا، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە دەوڵەتی فەلەستینی بکات، ئەمەش مشتومڕێکی بەرفراوانی بەدوای خۆیدا هێنا. ئەم دیدە وەک هەوڵێک بۆ سەپاندنی هەژموونی ئیسرائیل کە لەلایەن ئەمریکاوە پشتیوانی دەکرێت بەسەر ناوچەکەدا سەیر دەکرێت.
سیناریۆی ئەگەری
1- شەڕێکی هەمەلایەنەی ناوچەیی: دەکرێت ڕووبەڕووبوونەوەکان پەرە بسێنن و حزبوڵڵا و حوسییەکان و میلیشیا عێراقییەکانیش بگرێتەوە و ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بۆ ناو ململانێکان ڕابکێشێت. ئەمەش دەتوانێت قەیرانی وزەی جیهانی لێبکەوێتەوە ئەگەر گەرووی هورمز دابخرێت.
2- چارەسەری دیپلۆماسی: ڕەنگە نەتەوە یەکگرتووەکان یان وڵاتانی وەک تورکیە و عومان دەستوەردان بکەن بۆ نێوەندگیری، بەڵام ئەمە پێویستی بە ئیمتیازاتی بەرچاو هەیە لەلایەن هەردوولاوە.
3. گرژیی درێژخایەن: ڕەنگە ڕووبەڕووبوونەوەی پچڕپچڕ لەگەڵ هێرشی مووشەکی و ئەلیکترۆنی بەردەوام بێت، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانکاری وردە وردە لە ناوچەکەدا.
ڕۆڵی ڕووسیا، چین و تورکیا لە پاڵپشتیکردنی ئێران
چین: وەک گەورەترین هاوردەکاری نەوتی ئێران لەڕووی ئابوورییەوە پاڵپشتی ئێران دەکات بەڵام خۆی لە دەستێوەردانی سەربازی بەدوور دەگرێت، ڕۆڵی دیپلۆماسی بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی لە کەنداودا پێ باشترە.
ڕووسیا: هاوپەیمانییەکی ستراتیژی لەگەڵ ئێران هەیە ولەڕووی لۆجستی و زانیاری سەربازیی هاوکارێکی زۆر باشی ئێرانە.
تورکیا: وەک ئەندامێکی ناتۆ هەوڵدەدات پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕۆژئاوا و ئێران هاوسەنگ بکات. هێرشەکانی ئیسرائیلی ئیدانە کرد بەڵام پشتیوانی سەربازی ڕاستەوخۆی نەکرد و پێی باشتر بوو ڕۆڵی نێوەندگیری بگێڕێت.
نەخشەی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ديدێکە بە ئامانجی دووبارە داڕشتنەوەی ناوچەکە لە ڕووی سیاسی و جیۆپۆلەتیکەوە بۆ خزمەتکردنی بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا.بە لاوازکردنی ئێران و پتەوکردنی هاوپەیمانی عەرەبی و ئیسرائیل، ململانێی 13ی حوزەیرانی 2025 تیشک دەخاتە سەر ئەم نەخشەیە، لە ئێستادا ناوچەکە دابەش بووە لە نێوان کەمپەکاندا کە لەلایەن زلهێزە جیهانییەکانەوە پشتیوانی دەکرێن. ڕووسیا پشتیوانی ستراتیجی ئێران دەکات و چین هەڵوێستێکی وریا دەگرێتە بەر، تورکیاش هەوڵ دەدات ڕۆڵی هاوسەنگی بگێڕێت. داهاتووی ناوچەکە بەندە بەوەوە کە ئایا ململانێکان دەگۆڕێت بۆ شەڕ یان چارەسەرکردن، بەڵام بەردەوامی گرژییەکان ئاماژەن بۆ گۆڕانکاری گەورە.