بەگوێرەى راپۆرتێکى ماڵپەڕی ئەلمۆنیتەرى ئەمریکى، ئەنقەرە، بەغداد و هەولێر خواستی ئەوەیان هەیە گفتوگۆ بکەن لەبارەی میکانیزمێکی نوێ بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمى کوردستان بۆ بازاڕەکانی جیهان. بەڵام پێشبینى ناکات بەمنزیکانە لە کێشەکە رزگاریان بێت.
ماڵپەڕەکە ئەمڕۆ، شەممە راپۆرتەکەى بڵاوکردووەتەوە و دەڵێت، پێشبینی دەکرێت بەرپرسانی عێراق و تورکیا بەمنزیکانە کۆببنەوە بۆ رێکخستنەوەی هەناردەی نەوتی عێراق لە رێگەی تورکیاوە، دوای ئەوەی هەفتەی رابردوو دادگایەکی نێودەوڵەتی سزای بەسەر تورکیادا سەپاند بەهۆی ئەوەی نەوتی هەرێمی کوردستانی بەبێ پرسی عێراق لە بەندەری جەیهانەوە بۆ بازاڕەکانی جیهان بارکردووە.
عاسم جیهاد، گوتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق، بە ماڵپەڕی ئەلمۆنیتەری راگەیاندووە، شاندی عێراق بەمنزیکانە بۆ دانوستان سەردانی ئەنقەرە دەکات. جەختیشی لەوە کردووەتەوە نە تورکیا و نە حکومەتی هەرێم دژی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی نەوەستاونەتەوە. ئەم هەڵوێستەش رێگەخۆشکەر دەبێت بۆ “سەرەتایەکی نوێ.”
رەگوڕیشەی ئەم ناکۆکییە لە سکاڵایەکی حکومەتی عێراقەوە سەرچاوەی گرتووە کە لە داگاکە لە پاریس تۆمارکراوە. سکاڵاکە لە دژی پێشێلکارییەکی تورکیایە بەرامبەر بە رێککەوتنێکی نێوان هەردوو وڵات، کە مێژووەکەی بۆ ساڵی 1793 دەگەڕێتەوە. سکاڵاکەی عێراق دژی ئەوەیە تورکیا بەبێ رەزامەندی بەغداد نەوتی هەرێمی لە بەندەری جەیهانەوە بۆ بازاڕەکانی جیهان بارکردووە.
سکاڵاکە زیاتر لە 9 ساڵە لە دادگادا ماوەتەوە، هەفتەی رابردوو لە بەرژەوەندی عێراق یەکلابووەوە، تورکیا پابەند دەکات بڕی 1 ملیار و 600 ملیۆن دۆلار بداتەوە بە عێراق، لەبەرامبەر ئەو زیانانەی لەنێوان ساڵانی 2014 بۆ 2018 بەر عێراق کەوتوون.
لەکاتێکدا ئەم بڕیارەی دادگا حکومەتی هەرێمی خستووەتە دۆخێکی “تەنگەوە”، ئەم بڕیارە بۆ تورکیا هەواڵێکی ناخۆش نییە، چونکە پێشبینی دەکرد کە سزاکەی لەسەروی 20 ملیار دۆلارەوە بێت.
سەرەڕای کەمیی قەرەبووەکە، بەغداد لە روانگەی خۆیەوە دڵخۆشە بەم بڕیارە، بەهۆی ئەوەی کە دەسەڵاتی هەناردەی نەوت دەداتە دەست حکومەتی ناوەندی.
گوتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق
هێنانەوەی نەوت بۆ ژێردەسەڵاتی خۆمان، لە هەر شتێکی دیکە گرنگترە
گوتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێت، “هێنانەوەی نەوت بۆ ژێردەسەڵاتی خۆمان، لە هەر شتێکی دیکە گرنگترە”.
لەساڵی 2014دا بەهۆی نزیکی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەنقەرە، حکومەتی هەرێم بۆرییەکی نەوتی هەرێمی لە دەروازی پێشخابورەوە بەستەوە بە بۆری نەوتی عێراق تورکیا، کە لە رێگەیەوە نەوتی کەرکوکی هەناردەی بەندەری جەیهان دەکرێت.
بەگوێرەى راپۆرتەکەى ئەلمۆنیتەر، بەر لە دروستکردنی بۆری نەوتی هەرێم، لەنێوان ساڵانی 2009 بۆ 2013 دەسەڵاتی گواستنەوەی نەوت تەنها لەلایەن بەرات ئەلبایراک، زاواى رەجەب تەیب ئەردۆغان پیادەدەکرا، کە رۆژانە 500 تانکەر نەوتی لە هەرێمەوە بۆ تورکیا دەگواستەوە.
دەڵێت، لەدوای دروستکردنی بۆرییەکەوە، رۆژانە 445 هەزار بەرمیل نەوت لە عێراق و هەرێمی کوردستانەوە دەناردەی تورکیا دەکرا، کە تەنها 75 هەزار بەرمیل لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوکەوە، کە لەژێر دەسەڵاتی بەغدادە، هەناردە دەکرا. بەڵام لە دوای بڕیارەکەی دادگاوە، عێراق هەناردەی نەوتی، بەوەی هەرێمیشەوە، راگرت.
ئەم بڕیارە بووە هۆی ئەوەی کە ئەمریکا بێتە سەرخەت و هەفتەی رابردوو وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا داوای لە عێراق و تورکیا کرد هەناردەی نەوتەکە دەستپێبکەنەوە و رایگەیاند، “پچڕانی خستنەرووی وزەی جیهانیی خزمەت بە بەرژەوەندیی هیچ لایەنێک ناکات”.
لە راپۆرتەکەى ئەلمۆنیتەردا هاتووە، دوای راگرتنی هەناردەی نەوت، حکومەتی هەرێم دووجار شاندی ناردووە بۆ بەغداد، بەڵام تاوەکو ئێستا گفتوگۆکان هیچیان لێ سەوز نەبووە. چونکە بەغداد دەیەوێت میکانیزمێکی نوێ بۆ هەناردەی نەوت لەژێر دەسەڵاتی سۆمۆدا دابنێت. بەڵام تاوەکو ئێستا لەگەڵ حکومەتی هەرێم لەوبارەیەوە نەگەیشتوونەتە رێککەوتن، بەرپرسانی هەردوولا ئەمەیان بۆ ئەلمۆنیتەر پشتڕاستکردووەتەوە.
ئەلمۆنیتەر دەڵێت، بەغداد دەیەوێت بەر لەوەی شاندەکەی بنێرێت بۆ ئەنقەرە، لەگەڵ هەرێمدا بگەنە رێککەوتن. بەڵام لە هەفتەی رابردووەوە گفتوگۆکان گەیشتونەتە بنبەست. چونکە بەغداد دەیەوێت کۆنترۆڵی هەناردەی نەوتی هەرێم لەژێر دەسەڵاتی سۆمۆدا بێت و هەولێریش سورە لەسەر ئەوەی سەربەخۆیی فرۆشتنی نەوت لەژێر دەسەڵاتیدا بمێنێتەوە.
هەفتەیەک بەر لە بریارەکەی دادگا، محەمەد شیاع سودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا کۆبوونەوە. ئەلمۆنیتەر دەڵێت، دەگوترێت بڕیارە پێشبینیکراوەکەی دادگا ئەجێندای سەرەکی کۆبوونەوەکەیان بووە، سەرەڕای ئەوەی باس لەوەکرا کە کۆبوونەوەکەیان لەبارەی ناکۆکییە درێژخایەنەکەی نێوانیان بووە لەبارەی پرسی ئاوەوە.
بەگوێرەی ئەلمۆنیتۆر، سودانی لە کۆبوونەوەکەدا بە ئەردۆغانی راگەیاندووە هەر رێککەوتنێک لەبارەی گازی هەرێمەوە بکرێت دەبێت رەزامەندی عێراقی لەسەربێت. واپێدەچیت ئەردۆغان چاو بە بڕیاری بەردانەوەی ئاوی روباری دیجلە و فوراتدا بخشینێتەوە، لەبەرامبەر ئەوەشدا سودێک لە بازرگانی نەوت و گازدا دەستبخات.
تورکیا هیوای بەوە هەیە کە رەنگە بە بڕیارەکەی دادگا هیچ لەسەر گیرفانی ئەو نەکەوێت. شارەزایانی وزە بە ماڵپەڕی ئەلمۆنیتۆریان راگەیاندووە، گرێبەستەکەی تورکیا لەگەڵ هەرێم بڕگەیەکی تێدایە کە کەم باسی لێوەکراوە. بڕگەکە رێگە بە کۆمپانیای بۆتاشی گواستنەوەی وزەی دەوڵەتی تورکیا دەدات کە روبەڕوبوونەوەی هەر سزایەکی بازرگانی نەوت بخاتە ئەستۆی هەرێمەوە.
سەرچاوەیەکی تورکى نزیک لە دۆسیەکە لە ئەنقەرە بە ماڵپەڕی ئەلمۆنیتەری راگەیاندووە، گومانی هەیە لەوەی هەرێم ئەوپارەیە بدات. دەشڵێت، “ئەوکاتەی هەرێم لەگەڵ بەغداد لەسەر بودجە ناکۆکییان لەنێواندا بوو، ئێمە پارەمان پێدان بۆ ئەوەی موچەی فەرمانبەرەکانیان بدەن، ئەوان تەنانەت نەیانتوانیوە ئەو قەرزەشمان بدەنەوە.”
ئاماژەی بەوەشداوە، “هەرێم ناتوانێت شان بداتە بەر ئەو بارە. لە هەمانکاتدا، عێراقیش ناتوانێت زیادەڕەویی بکات و دۆخەکە ئاڵۆزتر بکات، چونکە رەنگە ببێتە هۆی لێکترازانی بەغداد و کورد.”
لە پرۆژەیاسای ساڵانی 2023، 2024 و 2025ی عێراقدا هەرێم و بەغداد گەیشتبوونە رێککەوتن. رێککەوتنەکە رێگەی بە هەرێم دەدا نەوتی خۆی بفرۆشیت، بەڵام داهاتەکەی بگەڕێتەوە هەژمارێکی بانکی، کە لەژێر چاودێری حکومەتی عێراقدا بێت. بەو پێیەش هەرێم 12.6%ی بودجەی عێراقی وەردەگرت و لەبەرامبەریشدا عێراق ئەو بڕەپارەیە لە هەناردەی نەوتی هەرێم دەگێڕێتەوە و دەسەڵاتی خەرجکردنی ئەوەی دیکەش دەداتەوە بە دەسەڵاتدارانی هەرێم.
بەڵام بڕیارەکەی دادگا کاریگەری لەسەر پرۆژەیاساکەی بودجە دەبێت. لە ئێستادا بەغداد و هەولێر لەسەر کۆمەڵێک پرس ناکۆکن، لەوانەش دانەوەی قەرزی ئەو کۆمپانیایانەی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کاردەکەن. بەغداد خواستی ئەوەی نییە لەبری هەرێم، ئەو سێ ملیار و 500 ملیۆن دۆلار قەرزە بداتەوە بە کۆمپانیاکان، بەڵام رێگای کردووەتەوە بۆ گۆڕانکاری لە سیاسەتی بەبازاڕکردنی نەوتەکەیدا.
ئەلمۆنیتەر دەڵێت، دوای بڕیارەکەی دادگا، دۆخی سیاسی ئێستای بەغداد، پێویستی بە نەرمی نواندنە بۆ چارەسەری کێشەکان. ئەگەر بەغداد بەبێ گەڕانەوە لەگەڵ تورکیادا رێکبکەوێت، ئەوا پەیوەندییەکانی لەگەڵ کوردستاندا تێکدەچیت.
بەکورتی، پێناچێت بەمنزیکانە هەموو لایەنەکان سەرکەوتووانە لەو کێشەیەدا دەربازیان بێت، بەڵام لانیکەم لایەنەکان ئامادەییان تێدایە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر نەخشە رێگایەکی نوێ بۆ چارەسەری پرسەکان بۆ ئەوەی هەموان دۆڕاو نەبن.
