زووم، ئاژانسەکان:
ئێران و سعودییە بە نێوەندگیریی چین، كۆتاییان بە پچڕانی پەیوەندییەکانى نێوانیان هێنا كە حەوت ساڵ بەردەوامی هەبوو، رۆژی هەینیش لە راگەیەنراوێکى سێ قۆڵییدا كە لە پەكینەوە بڵاوكرایەوە، دەستپێكردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە ئاشكراكرا، ئەمەش لە ئەنجامی دانوستانی نێوان هەردوولایەن بوو كە لە 6 تا 10ـی ئەم مانگەى خایەند.
ئەم پێشهاتە چاوەڕواننەكراوە، دەرگای چەندین پرسیاری كردووەتەوە، بەرژەوەندی نێوان سعودییە و ئێران لە پرسە هەرێمییەكان لە چی دایە؟ چی وایكرد كۆتایی بەو كێبڕكێ توندە بهێنن كە چەندین ساڵە پەرەی پێدەدەن و جەنگی بە وەكالەتی پێدەكەن؟ بەڵام ئەوەی لە رێکكەوتنەكەدا جێگای بایەخی هەموو لایەكە ئەوەیە، كە ئایا ئەو دوو وڵاتە دەتوانن پابەندی رێكکەوتننامەكە ببن، یان دەیكەنە دەرفەتێك بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆیان لە ناوچەكە و دەستوەردان لە كاروباری وڵاتانی دیكە.
بەگوێرەى راگەیەنراوى سێ لایەنەكە (چین، ئێران و سعودییە)، دانوستانەكە بە دەستپێشخەری “شی جینپینگ”ـى سەرۆكی چین بووە، هەروەها “وانگ یی” وەزیری پێشووی دەرەوەى چین و سەرۆكی ئێستاى كاروباری دەرەوەی حزبی شیوعی چین، كارەكانی ئەم رێککەوتنەى بەڕێوەبردووە، ئێران بە عەلی شەمخانی، ئەمینداری ئەنجومەنی باڵاى ئاسایشی نیشتمانی و سعودییەش بە محەمەد عیبان، راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی وڵاتەکە بەشدارییان كرد.
دەقی رێكکەوتنەكە:
- ئێران و سعودییە لەسەر دەستپێكردنەوەی پەیوەندییەكانیان رێکكەوتن، لەگەڵ كردنەوەی نوێنەرایەتی و باڵیۆزخانەكانیان كە لە دوو مانگ تێپەڕنەكات.
- دووپاتكردنەوە لەسەر سەروەریی وڵاتان و دەستوەرنەدان لە كاروباری ناوخۆییان.
- رێکكەوتن كە وەزیرانی دەرەوەی هەردوو وڵات، كۆبوونەوەیەك بۆ كاراكردنی رێكکەوتنامەكە ساز بكەن، ئەمەش بە ئامانجی ئاڵوگۆڕی باڵیۆزخانەكان و رێگاكانی پتەوكردنی پەیوەندییەكانی هەردوو وڵات.
- كاراكردنەوەی رێکكەوتنامەی ئەمنی نێوان هەردوو وڵات كە لە 17ـی نیسانی 2001 واژۆیان كردووە.
- رێکكەوتنێكی گشتی بۆ هاریكاریی لە بوارەكانی ئابووری و بازرگانی و وەبەرهێنان و تەكنەلۆژیا و زانیاری.
رێكکەوتنەكە چی دەگۆڕێت و ناوچەكە بەرەو كوێ دەبات؟
گرنگترین تاقیكردنەوەی سەركەوتنی رێكکەوتننامەكە پرسی حوسییەكانی یەمەنە، كە لە رێكکەوتننامەكەدا بە ئاشكرا باس نەكراوە، كە لەلایەن تارانەوە پشتگیریی دەكرێن، ئەوەی لای سعودییەكان جێگای گومانە ئەوەیە كە ئێران هەمیشە حەز بە دانووستان دەكات، بەڵام بە میلیشیا هاوپەیمانەكانی ئاسایشی وڵاتەكەیان دەخاتە مەترسییەوە، كە ئەمەش تەنها پەیوەست نییە بە حوسییەكانەوە، چونكە هەڕەشەكانی ئێران بۆ سەر سعودییە لە بەحرەین و عیراق و سوریا و لوبنانەوە درێژ دەبێتەوە، كە ئەم وڵاتانەش ناوچەی زیندوون بۆ سەر ئاسایشی سعودییە و بەرژەوەندییەكانی ئەو وڵاتە لە ناوچەكەدا.
هەروەها لە رێکكەوتننامەكەدا باسی هیچ گەرەنتییەك نەكراوە، كە ئێران پاڵپشتی ئەو هێزانە نەكات كە دژی سعودییەن، بۆیە چاودێران پێیانوایە كە ئەم رێكکەوتننامەیە كاتێكی باش بە ئێران دەدات كە هاوكاری زیاتری گروپە میلیشیاكان بكات و چەكی زیاتریان پێبدات، بەمەش لە داهاتوودا مەترسی زیاتریان دەبێت، لە ئێستاشدا رێكکەوتنەكە تەنها باس لە كردنەوەی باڵیۆزخانەكان و سەردانی دوولایەنە دەكات، نەك گروپەكان.
لە رێكکەوتنەكەدا باس لە رێزگرتنی سەروەریی وڵاتان دەكات، ئەمەش ئەو خاڵەیە كە زەحمەت دەبێت بۆ ئێران دەستوەردان لە كاروباری عێراق و بەحرەین و لوبنان و سوریان نەكات، چونكە ئێران ئێستا لەو وڵاتانە خاوەن بەرژەوەندییەكی زۆری سیاسی و ئابووری و ئەمنییە، بۆ نموونە لە عێراق چەندین گروپی میلیشیایی پێكهێناوە و وەك كارت لە كاتە هەستیارەكاندا بەكاریان دەهێنێت، كە زۆرجار وەك كارتی سیاسی پەنای بۆ بردوون، بۆ ئەمەش لە رابردوودا چەندین جار لە كاتی پێكهێنانی حكومەت و ئاڵۆزبوونی دۆخەكەدا ئەم كارتەی بەكارهێناوە و ئامانجەكەشی پێكاوە، بۆیە تاران ناتوانێت لەبەر ئاساییبوونەوەی پەیوەندی لەگەڵ سعودییە دەستبەرداری ئەم گروپانە ببێت، كە نوێنەرایەتی هەژموونی خۆی دەكەن لە رووی سیاسی و سەربازی و مەزهەبییەوە.
سعودییە لە ساڵی 2001ـەوە بەدوای گەرەنتییەكی ئەمنییدا دەگەڕێت كە هێشتا دەستی نەكەوتووە، ئێرانیش بۆ دەستوەردان لە كاروباری وڵاتانی ناوچەكە هیچ دەرفەتێكی لەدەستنەداوە، لەسەر ئەو بنەمایە زەحمەت دەبێت رێكکەوتننامەكە ناوچەكە بەرەو كەناری ئارامی بەرێت و گۆڕانكارییەكی جەوهەری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات، بەڵكو دەتوانێت ئارامییەكی كاتی فەراهەم بكات، نەك ئاشتییەكی هەمیشەیی.